Date

बिहि, चैत्र १५, २०८०
Thu, March 28, 2024

अर्थतन्त्रमा सहकारीको योगदान

अर्थतन्त्रमा सहकारीको योगदान

के.बी. उप्रेती
अध्यक्ष, राष्ट्रिय सहकारी बैंक लिमिटेड

विश्वभर महामारीको रूपमा फैलिएको कोरोना भाइरसका कारण अन्य मुलुकको झैं नेपाली अर्थतन्त्र पनि प्रत्यक्ष रूपमा प्रभावित भएको छ । सरकारले कोरोना भाइरसको संक्रमण फैलन नदिन लागू गरेको लकडाउनका कारण सबै क्षेत्रको आर्थिक गतिविधि शून्य भयो । लकडाउनको मार सहकारी क्षेत्रमा त झनै बढी देखिएको छ । राज्यको अर्थतन्त्रका तीन खम्बामध्ये एक खम्बाको रूपमा रहेको सहकारीको आर्थिक गतिविधि शून्य हुँदा अर्थतन्त्रमा प्रत्यक्ष प्रभाव त पर्ने नै भयो ।
नेपालको समग्र अर्थतन्त्रमा सहकारी क्षेत्रको महत्वपूर्ण योगदान रहेको छ । मुलुकका ७७ वटै जिल्लाका सबै वडामा सहकारीको पहुँच पुगेको छ । गत जेठसम्मको तथ्यांक अनुसार राष्ट्रिय सहकारी महासंघमा ३४ हजारभन्दा बढी सहकारी दर्ता भएका छन् । यसमा पनि स्थानीय तह, प्रदेश तह र संघीय तह अनुसार दर्ता भएका छन् । धेरै प्रकृतिका सहकारीहरू तृणमूल तह (ग्रासरूट लेभल) सम्मको वित्तीय कारोबार गर्न स्थापना भएको पाइन्छ ।

हालसम्म स्थापना भएकाहरूमध्ये ५० प्रतिशत वित्तीय र ५० प्रतिशत गैर–वित्तीय कारोबार गर्ने सहकारी छन्, जसमा कृषि सामग्री सहकारी, उत्पादन गर्ने सहकारी र वितरण गर्ने सहकारीहरू शहर बजारमा मात्र नभएर स्थानीय तहसम्म रहेका छन् । यस्ता सहकारीमा स्वतःस्फूर्त रूपमा सदस्यहरूको आकर्षण बढेको पाइन्छ । सहकारीले गाउँ र समाजलाई आर्थिक तथा सामाजिक हिसाबमा संगठित बनाएको छ । स्थानीय स्तरका सहकारीमा महिला सदस्यहरू बढी छन् । समग्रमा भन्नुपर्दा सहकारीका कुल सदस्यको ५१ प्रतिशत महिलाहरू सदस्य छन् । तर, नेतृत्व तहमा भने महिलाको सहभागिता कम छ । अहिले नेतृत्व तहमा महिलाको सहभागिता ४० प्रतिशत छ । यसले के देखाउँछ भने ग्रामीण भेगका महिलाहरूलाई सहकारीले संगठित हुन, नेतृत्व विकास गर्न, सामाजिक सम्बन्ध कायम गर्न र व्यावसायिक बन्न मद्दत गरेको छ ।
राज्यको प्राथमिकता कम

सहकारी यस्तो क्षेत्र हो, जुन क्षेत्रले कुनै भेदभाव गर्दैन । यहाँ सदस्य हुनेहरूको कुन जात, धर्म, समुदाय, राजनीतिक आस्था भनेर हेरिँदैन । तर राज्यले यो क्षेत्रमा जति सहयोग गर्नुपर्ने थियो, त्यति गरेको देखिँदैन । नेपालको संविधान, २०७२ ले पनि अर्थतन्त्रको तीनखम्बे नीतिअन्तर्गत सहकारी एउटा खम्बा ठह¥याएको छ । संविधानमा समेटिएका प्रावधानलाई व्यवस्थित गर्न ऐन, नियम, नियमावली, कार्यविधि र निर्देशिकाहरू बनाएर लागू गर्नुपर्ने हुन्छ । तर राज्यले यसलाई व्यवस्थित गर्न नसकेको आम बुझाइ छ । अझै पनि कतिपय ग्रामीण भेगका जनताले सहकारी भनेको नै बुझेका छैनन् । यसको बारेमा जनचेतना फैलाउन सकिएको छैन ।

सरकारले प्रत्येक वर्षको बजेटमा सहकारीका कार्यक्रमहरू समावेश गरेको हुन्छ । चालू आर्थिक वर्ष २०७७÷७८ मा पनि सहकारीका विभिन्न कार्यक्रम समावेश भएका छन् । यो राम्रो पक्ष हो । तर कसरी सहकारीलाई अगाडि बढाउने र सबै जनतालाई कसरी सहकारीको माध्यमबाट आर्थिक क्रियाकलापमा जोड्ने भन्ने स्पष्ट कार्यक्रम कुनै पनि वर्ष आएको पाइँदैन । जबसम्म हामीले यस्ता कार्यक्रमहरू लागू गर्न सक्दैनांै, तबसम्म भाषण र नीतिले मात्र ठूलो उपलब्धि हुन सक्दैन । सहकारी क्षेत्रलाई रूपान्तरण गरी गरिबी निवारणसँगै प्रशोधन, उत्पादन र बजारसँग पनि जोड्न आवश्यक छ ।

समस्या समाधान
समस्याहरू सहकारीमा मात्र होइन, ठूलो–ठूलो कारोबार गर्ने बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूमा पनि आएका इतिहास छन् । तर काम गर्दै जाँदा देखिएका समस्या र जोखिमहरूलाई न्यूनीकरण गर्दै जानुपर्छ । अर्थतन्त्रमा सहकारी क्षेत्रको भूमिका बैंक तथा अन्य वित्तीय संस्थाको जस्तो प्रत्यक्ष देखिँदैन । अर्थतन्त्रमा यो क्षेत्रको ठूलो भूमिका नदेखिए पनि तल्लो तहका जनताको जीवनस्तर माथि उकास्ने, उनीहरूलाई स्वरोजगार र उद्यमशील बनाउने काम सहकारी क्षेत्रले नै गरेको हुन्छ । उनीहरूको आर्थिक विकास वा रोजगारी सृजनाको कुरामा यस क्षेत्रले प्राथमिकता दिएको हुन्छ । श्रमिक वर्गको आर्थिक अवस्था माथि उकास्ने काम सहकारी क्षेत्रले गरेको छ ।

सहकारी ऐन, २०७४ (संशोधन) सहकारी सञ्चालनको आधारभूत कानून हो । तर यो ऐनले सहकारीको प्रवद्र्धनभन्दा पनि सहकारी सञ्चालनमा धेरै अवरोध सृजना गरेको छ । यो ऐनले सहकारी सञ्चालनमा करिब २५ प्रतिशत अवरोध सृजना गरेको छ । यसलाई संशोधन गर्न आवश्यक छ । त्यस्तै सहकारीलाई व्यवस्थित गर्न सहकारी नियमावली २०७५, निर्देशिका र कार्यविधिहरू पनि कार्यान्वयनमा छन् । यी नियमावली, निर्देशिका र कार्यविधिहरूमा पनि आवश्यक परिमार्जन गर्न आवश्यक देखिएको छ ।

सहकारी बदनाम गर्ने स्वार्थी प्रवृत्ति
सहकारी भनेको ग्रामीण भेगको विकासमा केन्द्रित हुनुपर्छ । मुलुकका ७७ वटै जिल्लाका वडामा बहुुउद्देश्यीय सहकारी पुगेको भए पनि जनतामा वित्तीय साक्षरता अभावको कारण ती सहकारीले प्रभावकारी रूपमा काम गर्न सकेका छैनन् । अहिले शहरमा बचत तथा ऋण सहकारी बढी खुलेका छन् । शहर बजारमा खुलेका कतिपय वित्तीय सहकारीले स्वार्थी प्रवृत्ति पनि राखेको पाइएको छ । यस्ता प्रवृत्ति बोकेर स्थापना भएका सहकारीले राम्रो सेवा दिने र सहकारिताको उद्देश्यबाट प्रेरित सहकारीको बदनाम गरेका छन् । अहिले संख्यात्मक रूपमा पनि हामीकहाँ धेरै सहकारी छन् । सहकारी एक आपसमा गाभेर (मर्ज) वित्तीय पहुँच नपुगेका स्थानीय तहका वडाहरूमा शाखा वा सेवा केन्द्र स्थापना गरी सेवा दिनुपर्ने देखिन्छ ।

सहकारी क्षेत्रले झण्डै १ लाख जनशक्तिलाई प्रत्यक्ष रोजगारी दिएको छ भने अप्रत्यक्ष रूपमा ४ देखि ५ लाखलाई रोजगारी दिएको छ । सहकारीले शहर बजारमा मात्र नभएर गाउँगाउँमा रोजगारी सृजना गरेको छ । सहकारीले कृषि उत्पादन विकासमा जस्तो भूमिका खेल्नुपर्ने हो, त्यो अनुसार काम गर्न सकेको छैन । गाउँगाउँमा कृषि सहकारी फैलन नसक्नु सहकारीसँग पर्याप्त पूँजी नहुनु नै हो । सरकारले गैरवित्तीय सहकारीलाई बीउ पूँजी, सहुलियत कर्जाको व्यवस्था र कृषि क्षेत्रमा लाग्ने करमा सहुलियत दिनु आवश्यक छ । वस्तु उत्पादन गर्ने सहकारीलाई सस्तो ब्याजमा ऋण उपलब्ध गराउने नीतिगत व्यवस्था गर्नुपर्छ । यसो भएमा कृषिक्षेत्रमा सहकारीको लगानी आकर्षण बढ्न सक्छ । सहकारीलाई सहुलियत ऋणको व्यवस्था भयो भने अनुदान चाहिँदैन । सहकारीका बचत ऋण, उपभोक्ता, तरकारी फलपूmल, दुग्ध, कृषि, पशुपक्षी, जडीबुटीलगायत २० वटा केन्द्रीय संघ रहेका छन् । यस्ता संघहरूले आफ्नो क्षेत्राधिकारभित्र पर्ने सहकारीलाई व्यवस्थित गरी परिचालित गरेका हुन्छन् ।

मर्जरपछिका फाइदा
सहकारीको संख्या वृद्धिभन्दा पनि शाखा कार्यालय विस्तार गरी गुणस्तर बढाउन आवश्यक देखिएको छ । सरकारले वित्तीय संस्थाको मर्ज गर्ने नीति त अवलम्बन गरेको छ । तर मर्जरपछि उचित सुविधाको घोषणा नगरिदिएकाले अहिले पनि संस्थाहरू मर्ज हुन उत्प्रेरित छैनन् । सहकारी मर्ज भएर काम गर्ने हो भने कर्मचारीको क्षमताको विकास गर्न सहज हुन्छ । अहिले देखिएका विकृतिहरू कम हुँदै जान्छन् । कर्मचारी र व्यवस्थापकीय खर्च कम हुन्छ । त्यसैगरी एकअर्का संस्थामा भएका कर्मचारीको क्षमता पहिचानमा सहजता पनि हुन्छ । यसले संस्था बलियो हुने र ग्रामीण भेगमा शाखाको रूपमा जाँदा जनविश्वास वृद्धि भई ग्रामीण क्षेत्रको आर्थिक रूपान्तरणमा सहकारीले महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्न सक्छन् ।

अर्थकोअर्थ

Related Posts

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Read also x